"Penélope" de Díaz Castro

Este é o poema máis coñecido do autor. Trátase dunha magnífica composición, unha das máis fermosas sobre Galicia. 

O autor, Xosé Mª Díaz Castro, pertence á Xeración do 36. Polo tanto tocoulle vivir as duras circunstancias da guerra. Insírese na corrente humanística e clasicista iniciada por Aquilino Iglesia Alvariño (autor do primeiro libro de poesía publicado na posguerra, Cómaros verdes, 1947). O xénero literario é poesía lírica, xa que fala de emocións e sentimentos do poeta. En canto á temática, mestura paisaxismo e poesía social.

O título alude ao mito de Penélope, esposa de Ulises, quen, segundo conta a Odisea de Homero, agarda o retorno do seu home tecendo de día e destecendo de noite. Igualmente, Galicia espera pacientemente ver cumpridos os seus soños, pero o pouco que adianta é frustrado por un novo atraso.

O poema reflicte o carácter incerto e vacilante da historia da Galicia moderna (no século XIX pérdese a harmonía do Antigo Réxime sen haber unha solución de recambio; no comezo do XX, pese a algúns cambios, non se produce unha transformación económica e social profunda. Isto tivo como consecuencia directa a emigración).

O tema central é a esperanza constantemente frustrada de Galicia ou a frustración histórica da sociedade galega. Como temas secundarios aparecen os seguintes: a esperanza, a intrahistoria, a emigración.

A esperanza móstrase pouco dinámica ("se espreguiza") e é un elemento da intrahistoria, é dicir, do vivir cotián e milenario do pobo ("aran os bois e chove", "sabas de mil anos"); o inmobilismo que sucede a cada va esperanza parece consubstancial a ese vivir intrahistórico ("a tea dos teus soños non se move"). Entroncada tamén con ela está a emigración ("un bruar de navíos moi lonxanos"). A esperanza do regreso dos emigrantes semella afastada no espazo e no tempo ("traguerán os camiños algún día/a xente que levaron").

Polo que respecta á linguaxe,

a) no nivel fónico, o autor emprega o recurso do fonosimbolismo. Repite os fonemas vocálicos posteriores (o aberto e o pechado): "a tea dos teus sonos non se move" (verso 2)

"desorballando os prados coma sono" (verso 13). Así indica indica a escuridade anímica e visual. Tamén repite o fonema vocálico posterior /u/ no verso 15: "enterrando suco a suco o outono" para aludir a grisenta estación outoniza asociándoa a un estado de ánimo depresivo.

A métrica é lixeiramante irregular: o poema ten versos hendecasílabos, agás o 4º que é heptasílabo. A rima é consoante abrazada cada catro versos.

b) no nivel gramatical, o poema comeza cunha elipse verbal, repetida nos versos 1 e 16:"Un paso adiante i outro atrás, Galiza". Así céntrase a atención nos dous polos deste movemento pendular e no suxeito que a realiza, suprimíndose a forma verbal da acción. Deste xeito suxírese a inmobilidade.

O movemento pendular tradúcese gramaticalmente no uso de estruturas binarias:"un paso adiante i outro atrás", "suco vai, suco ven".

Hai tamén paralelismo entre dous versos referidos á frustración das ilusións: "i a tea dos teus sonos non se move", "a espranza nos teus ollos se espreguiza".

c) no nivel léxico-semántico, o campo semántico dominante é o da vida rural: aran, bois, suco, camiños, prados ...

Os topónimos indican o espazo concreto: Galiza, Parga, Pastoriza ... Os fenómenos naturais complementan esa asociación semántica: chuva, chove, desorballando ...

Como recursos deste nivel hai metáforas: os "pasos" son saltos cualitativos na evolución social; "a tea dos sonos" equivale ó conxunto das aspiracións de Galiza. A emigración está suxerida pola metonimia "bruar de navíos". O lento transcorrer do tempo non se ve alterado polos constantes "pasos" adiante e atrás que se anulan.

Tamén aparecen prosopopeas que humanizan a natureza e a Deus, únicas forzas nas que parece confiar o poeta: "a esperanza se espreguiza", os camiños "traerán a xente" ..., "o outono vaise enterrando".

d) no nivel pragmático, o emisor está fóra do texto, é omnisciente, pois domina de maneira panorámica a xeografía de Galicia e tamén as súas interioridades anímicas. O único receptor directo é Galicia, a quen se dirixen as dúas primeiras estrofas e é tamén o personaxe do poema.

A estrutura é circular pois o poema abre e pecha coas mesmas palabras. A estrutura interna réxese por un movemento pendular que non significa avance, nin sequera permanencia, senón atraso.

O poema foi unha chamada de atención para espertar as conciencias dos seus coetáneos sobre a Galicia real. Eles entendérono e sentíronse identificados con el. De aí o seu éxito.

A información deste comentario está tirada na súa maioría do libro Comentário de textos literários, de varios autores, Ed. Alhena, Madrid, 1986.

Unha das versións musicadas do texto podedes vela aquí: